Sukcesja w biznesie to jeden z ważnych aspektów prowadzenia jednoosobowej działalności gospodarczej. Wydaje się, że często jest on spychany na dalszy tor. Być może jest on pomijany nieświadomie. Najczęściej powraca jak bumerang, gdy właściciel zbliża się do wieku emerytalnego. Czy słusznie? O kwestiach prawnych i różnych obliczach sukcesji z mecenas Katarzyną Konowalczuk rozmawia Michaela Fuchs.
Michaela Fuchs: Sukcesja to stosunkowo mało znane pojęcie przynajmniej laikom. Po raz pierwszy spotkałam się z nim, gdy odbywałam praktyki w Izbie Gospodarczej „Śląsk” w Opolu. Przygotowując materiały na stronę internetową i do newslettera uznałam, że jest to bardzo ważny temat, o którym należy głośno mówić. W Internecie możemy znaleźć wiele definicji tego hasła. Czy mogłaby Pani w prosty sposób wyjaśnić to pojęcie? Czy dotyczy ono wyłącznie jednoosobowej działalności gospodarczej?
Katarzyna Konowalczuk: Sukcesja to inaczej następstwo prawne, przez które należy rozumieć wstąpienie w miejsce drugiej osoby w sferę jej stosunków prawnych. Następstwo może mieć miejsce jedynie w przypadku pochodnego (wtórnego) nabycia prawa, czyli wówczas, gdy nabywca uzyskuje prawo podmiotowe od innej osoby. Czym innym jest sukcesja jako taka, a czym innym jest zarząd sukcesyjny – pojęcia te, choć są do siebie zbliżone, posiadają pewne znaczące różnice. Zarząd sukcesyjny to forma kurateli nad przedsiębiorstwem spadkodawcy. Sukcesja natomiast oznacza przejście własności przedsiębiorstwa na spadkobierców, ale też nie zawsze.
Instytucja zarządu sukcesyjnego przedsiębiorstwem osoby fizycznej ma doniosłe znaczenie, ponieważ jej celem jest zapewnienie przetrwania działalności gospodarczej osoby, która ją aktywnie prowadziła za życia. Jest to jednak rozwiązanie o charakterze tymczasowym, służącym temu, żeby w krytycznym momencie po odejściu przedsiębiorcy była osoba – albo można ją było szybko powołać – która zajmie się najpilniejszymi sprawami związanymi z kontynuowaniem działalności gospodarczej, tak aby bieżące zarządzanie przedsiębiorstwem znalazło się w rękach kogoś, kto zastąpi przedsiębiorcę.
Instytucja ta daje zatem następcom prawnym pewien czas na podjęcie decyzji, czy chcą kontynuować działalność na własny rachunek, sprzedać firmę, bądź ją zamknąć.
Należy pamiętać, że ustawa o zarządzie sukcesyjnym reguluje zagadnienia związane z zarządzaniem i prowadzeniem przedsiębiorstwa w spadku nie tylko w sytuacji, gdy zmarły przedsiębiorca jednoosobowo prowadził działalność gospodarczą, ale i w sytuacji, gdy przedsiębiorca był wspólnikiem spółki cywilnej. Ustawa nie reguluje natomiast zasad zarządzania przedsiębiorstwem w spadku, w przypadku, gdy zmarł wspólnik innych spółek osobowych.
Zarząd sukcesyjny wygasa w terminie 2 lat od dnia śmierci przedsiębiorcy. Z ważnych powodów sąd może przedłużyć ten okres, na czas nie dłuższy niż 5 lat.
M.F.: Przekazanie firmy dzieciom wydaje się czymś naturalnym. Co zrobić w sytuacji, gdy przedsiębiorca nie ma dzieci lub pociechy nie interesują się biznesem i poszły w inne ślady? Czy wieloletni dorobek jest skazany na zatracenie?
K.K.: Ustawodawca daje możliwość dokonania wyboru osoby zarządcy sukcesyjnego zarówno samemu przedsiębiorcy, jak i osobom uprawnionym po jego śmierci. Dorobek przedsiębiorcy nie musi być więc skazany na zatracenie w przypadku braku dzieci lub znikomego zainteresowania z ich strony biznesem rodzica.
M. F.: Czy sukcesorem może zostać pracownik, w którym właściciel firmy widzi potencjał, jeśli przedsiębiorca ma rodzinę? Kto jeszcze może zastąpić biznesmena po śmierci?
K.K.: Nie ma żadnych przeciwwskazań ku temu by zarządcą sukcesyjnym był pracownik, o ile spełnia on wymagania przewidziane w ustawie o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej. Funkcja ta może być bowiem pełniona wyłącznie przez osobę fizyczną posiadającą pełną zdolność do czynności prawnych.
M.F.: Jakie warunki powinien spełnić zarządca sukcesyjny? Jakie ma on uprawnienia?
K.K.: Jak już zostało wspomniane, zarządca sukcesyjny musi spełniać wymogi przewidziane w ustawie o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej. Zgodnie z powołaną ustawą, funkcję tą może sprawować jedynie osoba fizyczna posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych. Osoba ta nie musi natomiast legitymować się żadnymi specjalnymi wiadomościami, wiedzą, kwalifikacjami bądź wykształceniem. Do objęcia tej funkcji nie jest potrzebna żadna licencja, certyfikat, wpis na jakąkolwiek urzędową listę czy decyzja administracyjna stwierdzająca posiadanie określonych uprawnień. Nie ma również wymogu, aby zarządca sukcesyjny sam był przedsiębiorcą. Nie musi on też profesjonalnie zajmować się zarządzaniem majątkiem lub przedsiębiorstwami.
Może to być na przykład osoba spokrewniona czy to z przedsiębiorcą, który prowadził działalność gospodarczą do chwili śmierci, czy to z jego małżonkiem, spadkobiercą, zapisobiercą windykacyjnym bądź którymkolwiek z właścicieli przedsiębiorstwa w spadku. Funkcja ta może zostać powierzona także pracownikowi przedsiębiorcy bądź osobie zatrudnionej na innej podstawie prawnej w przedsiębiorstwie (np. zleceniobiorcy) bądź prokurentowi czy też pełnomocnikowi przedsiębiorcy. W przypadku prokurenta istnieje także szczególna możliwość powołania go jako przyszłego zarządcy sukcesyjnego przez przedsiębiorcę, o czym stanowi art. 9 ustawy o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej.
Zarządcą sukcesyjnym nie może zostać natomiast osoba, wobec której prawomocnie orzeczono:
- zakaz prowadzenia działalności gospodarczej
- środek karny albo środek zabezpieczający w postaci zakazu prowadzenia działalności gospodarczej wykonywanej przez przedsiębiorcę, lub działalności gospodarczej w zakresie zarządu majątkiem.
Zarządcą sukcesyjnym nie może być również osoba prawna, czyli – na przykład – spółka z ograniczoną odpowiedzialnością.
Zarządca sukcesyjny posiada wiele uprawnień:
- posługuje się w obrocie NIP-em i firmą (nazwą) przedsiębiorcy z oznaczeniem „w spadku”
- samodzielnie zarządza przedsiębiorstwem w spadku w sprawach bieżących
- działa w imieniu własnym (posługuje się w obrocie swoim nazwiskiem), ale na rachunek właścicieli przedsiębiorstwa w spadku. To oni solidarnie odpowiadają za zobowiązania związane z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa. Mają też prawo do udziału w zyskach i uczestniczą w stratach wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa. Zysk wypłacany jest im przez zarządcę sukcesyjnego w odpowiednich częściach
- wykonuje prawa i obowiązki pracodawcy oraz umowy związane z przedsiębiorstwem
- może korzystać z firmowego konta przedsiębiorcy
- rozlicza podatki na takich zasadach jak przedsiębiorca
- reguluje inne zobowiązania
- bierze udział w procesach cywilnych i innych postępowaniach.
Zarządca może wykonywać swoje zadania bezpłatnie lub pobierać wynagrodzenie – na podstawie umowy z osobami na rzecz których działa. W tym ostatnim przypadku stosuje się przepisy kodeksu cywilnego o zleceniu, a zarządca może podlegać obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym w ZUS. Niezwykle istotnym obowiązkiem zarządcy sukcesyjnego jest sporządzenie i złożenie przed notariuszem inwentarza przedsiębiorstwa w spadku obejmującego:
- składniki przedsiębiorstwa w spadku, z podaniem ich wartości według stanu i cen z chwili śmierci przedsiębiorcy
- długi spadkowe związane z działalnością gospodarczą zmarłego przedsiębiorcy i ich wysokość według stanu z chwili śmierci przedsiębiorcy.
Obowiązek ten powinien zostać wykonany niezwłocznie po ustanowieniu zarządu sukcesyjnego, czyli po objęciu funkcji przez zarządcę sukcesyjnego. Po wygaśnięciu zarządu sukcesyjnego, właściciele przedsiębiorstwa w spadku mogą żądać od zarządcy sprawozdania z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku.
Zarządca nie odpowiada osobistym majątkiem za długi firmy i nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania zaciągnięte na rachunek właściciela przedsiębiorstwa w spadku, chyba że odrębne przepisy stanowią inaczej. Ponosi jednak odpowiedzialność za szkodę, jaką wyrządzi w skutek nienależytego wykonywania swoich obowiązków. W niektórych sytuacjach może odpowiadać za zobowiązania podatkowe i ZUS (jeśli egzekucja z innych źródeł będzie bezskuteczna).
M.F.: Co stanie się z firmą jeśli zginie on np. w nieszczęśliwym wypadku? Jaki los czeka w takiej sytuacji pracowników i markę?
K.K.: Ustawodawca przewidział szereg sytuacji, w których zarządca sukcesyjny przestaje pełnić swoją funkcję. Zalicza się do nich nie tylko rezygnację z pełnienia funkcji, ale również przypadki wymienione w art. 53 ustawy o zarządzie sukcesyjnym, a więc śmierć zarządcy sukcesyjnego, ograniczenie lub utrata przez niego zdolności do czynności prawnych, odwołanie, upływ dwutygodniowego terminu, w którym zarządca sukcesyjny po złożeniu rezygnacji z funkcji obowiązany jest działać, chyba że wcześniej zostanie powołany kolejny zarządca sukcesyjny, uprawomocnienie się orzeczenia o zakazie prowadzenia działalności gospodarczej lub uprawomocnienia się orzeczenia o środku karnym lub środku zabezpieczającym w postaci zakazu prowadzenia określonej działalności gospodarczej.
W przypadku zaprzestania pełnienia funkcji przez dotychczasowego zarządcę sukcesyjnego na skutek zdarzeń wymienionych w art. 53 ustawy o zarządzie sukcesyjnym kolejnego zarządcę sukcesyjnego powołuje się według takich samych reguł jak pierwszego. Fakt zaprzestania pełnienia funkcji przez zarządcę sukcesyjnego wymaga ujawnienia w CEIDG. Uprawnienie do powołania kolejnego zarządcy sukcesyjnego wygasa z upływem miesiąca od dnia, w którym poprzedni zarządca sukcesyjny został wykreślony z CEIDG
Należy pamiętać, że funkcję zarządcy sukcesyjnego w jednym czasie może pełnić tylko jedna osoba, jednakże pewną alternatywą wyjścia z tej sytuacji może być wyznaczenie zarządcy „rezerwowego”, który zostaje powołany tylko wtedy, gdy zarządca sukcesyjny powołany w pierwszej kolejności zrezygnował z pełnienia tej funkcji lub nie mógł jej pełnić z powodu wystąpienia któregoś ze zdarzeń przewidzianych w art. 53 ustawy o zarządzie sukcesyjnym. Dane „rezerwowego” zarządcy sukcesyjnego przedsiębiorca zgłasza do CEIDG, we wniosku o zmianę wpisu w rejestrze, przy czym można wskazać tylko jednego zarządcę „rezerwowego”. Rozwiązanie to zdecydowanie bardziej sprzyja zachowaniu ciągłości prowadzenia działalności gospodarczej.
M.F.: Zarządcę sukcesyjnego można ustanowić za pomocą formularza CEIDG. Jak to wygląda w przypadku spółki cywilnej?
K.K.: W przypadku spółki cywilnej możemy mieć do czynienia z dwojakiego rodzaju sytuacjami. W najprostszej z nich będziemy mieli do czynienia z umową spółki cywilnej, która zgodnie z art. 872 KC przewiduje możliwość wstąpienia spadkobiercy (spadkobierców) wspólnika na jego miejsce. Wówczas prawa spadkobierców wspólnika wykonuje zarządca sukcesyjny, powołany przez samego przedsiębiorcę lub przez osoby uprawnione po jego śmierci. Zarządcy sukcesyjnemu przysługiwać będą takie prawa, jakie przysługiwały zmarłemu wspólnikowi.
Jeżeli umowa spółki nie będzie zawierać zgodnego z art. 872 KC zastrzeżenia o możliwości wejścia spadkobierców do spółki na miejsce zmarłego wspólnika, a zarządca sukcesyjny został powołany, wówczas wszystko zależeć będzie od woli pozostałych wspólników (wspólnika w przypadku spółek dwuosobowych). W przypadku spółki dwuosobowej jest to bardzo pożądanie, gdyż śmierć wspólnika równa się praktycznie likwidacji spółki. To rozwiązanie pozwala zatem na kontynuację działalności spółki cywilnej pomimo braku zapisów w umowie o możliwości wstąpienia spadkobierców w miejsce zmarłego wspólnika.
Zarządca sukcesyjny niezwłocznie zawiadamia pozostałych wspólników o ustanowieniu zarządu sukcesyjnego oraz występuje o zgodę na wstąpienie do spółki, zaś pozostali wspólnicy mają prawo wyrażenia sprzeciwu w terminie 14 dni od dnia otrzymania zawiadomienia o ustanowieniu zarządu sukcesyjnego. Zgodnie z regulacją ustawową w przypadku braku odpowiedzi w terminie 14 dni od otrzymania zawiadomienia przyjmuje się, że dany wspólnik wyraził zgodę na wstąpienie do spółki zarządcy sukcesyjnego.
M.F.: Czy zarządca sukcesyjny może zostać zakwestionowany? Jeśli tak to przez kogo? Czy urzędnicy weryfikują pod tym kątem formularze CEIDG?
K.K.: Wniosek o wpis zarządcy sukcesyjnego do CEIDG można złożyć:
- online, na Biznes.gov.pl – zmieniając dane we wpisie w CEIDG
- w wersji papierowej w urzędzie gminy
- wysłać pocztą listem poleconym – wypełniony wniosek powinien być własnoręcznie podpisany przez wnioskodawcę, a podpis musi potwierdzić notariusz.
Wniosek ten podlega weryfikacji. System teleinformatyczny CEIDG poinformuje, jeżeli przygotowany lub złożony wniosek online jest niepoprawny. Jeżeli natomiast wniosek złożony osobiście lub listem poleconym w wybranym urzędzie miasta lub gminy był niepoprawny, urząd wezwie do skorygowania lub uzupełnienia wniosku, w terminie 7 dni roboczych.
Przedsiębiorca ustanawiający zarządcę sukcesyjnego może go w każdej chwili odwołać – wówczas musi mu przedstawić oświadczenie w formie pisemnej i zgłosić jego odwołanie do CEIDG, najpóźniej w następnym dniu roboczym po odwołaniu. Odwołanie zarządcy sukcesyjnego po śmierci przedsiębiorcy wymaga natomiast zgody osób posiadających więcej niż 1/2 udziału w przedsiębiorstwie w spadku. W takim przypadku uprawnienie do powołania kolejnego zarządcy sukcesyjnego wygasa z upływem miesiąca od dnia, w którym poprzedni zarządca sukcesyjny został wykreślony z CEIDG.
M.F.: W którym momencie tapicerzy, producenci mebli tapicerowanych oraz właściciele hurtowni tapicerskich powinni pomyśleć o sukcesji? Kiedy najlepiej dokonać niezbędnych formalności?
K.K.: Najlepszym rozwiązaniem jest ustanowienie zarządcy sukcesyjnego przez samego przedsiębiorcę ze względu na to, że jest on osobą najbardziej znającą charakter swojej działalności (przez co w najbardziej świadomy sposób może dokonać wyboru osoby zarządcy sukcesyjnego) oraz z uwagi na koszty i formalności.
W zakresie spełnienia wymogów formalnych, do powołania zarządcy sukcesyjnego za życia przedsiębiorcy konieczne jest:
- oświadczenie o powołaniu zarządcy sukcesyjnego w formie pisemnej
- pisemna zgoda zarządcy na pełnienie tej funkcji (oświadczenie i zgoda mogą być zawarte w tym samym dokumencie)
- zgłoszenie (wpis) zarządcy do CEIDG
Jeśli przedsiębiorca sam nie powołał zarządcy to w ciągu 2 miesięcy od jego śmierci zarządcę sukcesyjnego mogą powołać osoby uprawnione. Do powołania zarządcy sukcesyjnego, jeśli jest kilku uprawnionych, konieczna jest zgoda osób posiadających łącznie udział większy niż 85/100 w przedsiębiorstwie w spadku. Po śmierci przedsiębiorcy powołać zarządcę mogą:
- małżonek przedsiębiorcy, który ma udział w przedsiębiorstwie w spadku
- spadkobierca ustawowy, który przyjął spadek
- jeśli ogłoszono testament – spadkobierca testamentowy, który przyjął spadek albo zapisobiorca windykacyjny, jeśli zapis obejmował przedsiębiorstwo
- po stwierdzeniu nabycia spadku – osoba, która spadek nabyła.
Powołanie zarządcy po śmierci przedsiębiorcy i inne związane z tym oświadczenia należy złożyć przed notariuszem. Inaczej będą nieważne. Notariusz po powołaniu zarządcy składa informację do CEIDG.
Wskazanie zarządcy za życia i dokonanie zgłoszenia do CEIDG gwarantuje zatem, że:
- przedsiębiorstwo zachowa pełną płynność działania
- zarządca natychmiast po śmierci przedsiębiorcy będzie mógł zająć się prowadzeniem firmy (bez konieczności załatwiania spraw u notariusza)
- umowy z pracownikami pozostaną w mocy
- można będzie zachować ciągłość wykonywania kontraktów
- zarządca będzie mógł szybko uzyskać potwierdzenie możliwości wykonywania koncesji, zezwoleń itd.
- przedsiębiorca nie zostanie wykreślony z ewidencji podatników ani z rejestru podatników VAT – wystarczy zgłoszenie zarządcy do urzędu skarbowego.
M.F.: O czym powinni pamiętać tapicerzy, producenci mebli tapicerowanych oraz hurtowni tapicerskich, aby zadbać o przyszłość swojego biznesu? Czy są w stanie dopełnić wszystkich procedur we własnym zakresie czy powinni raczej skorzystać z pomocy prawnika?
K.K.: Pomimo braku obowiązku prawnego przedsiębiorca powinien rozważyć ustanowienie zarządu sukcesyjnego, zwłaszcza w przypadku gdy zależy mu na tym, aby przedsiębiorstwo dalej sprawnie funkcjonowało. Należy pamiętać o tym, że stosunki gospodarcze charakteryzują się dużą dynamiką i potrzebą szybkiego reagowania na warunki rynkowe. Faktycznie od chwili śmierci przedsiębiorcy zaczyna się okres, kiedy te procesy nie mają swojego wykonawcy. Oczywiście można sobie tutaj wyobrazić sytuację, że przy odrobinie szczęścia i sprzyjających okolicznościach do chwili, gdy stwierdzone zostanie nabycie spadku i przeprowadzony zostanie dział spadku, nic złego się nie stanie i nowy nabywca przedsiębiorstwa (określony spadkobierca) będzie z sukcesem kontynuował działalność gospodarczą spadkodawcy. Nie zawsze się tak jednak dzieje. Dynamicznie zmieniające się warunki rynkowe, potrzeba zatwierdzania relacji z klientami i dostawcami lub spór dotyczący dziedziczenia mogą negatywnie wpłynąć na przedsiębiorstwo, które w konsekwencji może stracić pozycję rynkową, a w skrajnym scenariuszu całkowicie przestać funkcjonować. Powołanie zarządu sukcesyjnego zmniejszy ryzyko takiego scenariusza.
Wymogi formalne dotyczące powołania zarządcy sukcesyjnego nie są stosunkowo rozbudowane, przez co niekoniecznie muszą nastręczać wielu trudności. Należy jednak pamiętać, że każda sytuacja, jak i oczekiwania poszczególnych przedsiębiorców mogą się od siebie różnić. Zawsze lepiej jest na początku skorzystać z pomocy prawnika, niż mierzyć się z niedociągnięciami popełnionymi w związku z ustanawianiem zarządcy sukcesyjnego.
M.F.: Dziękuję za rozmowę i życzę Pani mecenas wielu sukcesów w życiu zawodowym oraz prywatnym.
Jeśli chcesz uzyskać więcej informacji na temat sukcesji, wyślij wiadomość e-mail do pani mecenas Katarzyny Konowalczuk.
#bezpłatna współpraca
Comments